شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»5

در این‏جا خاطرنشان مى‏ شود مطالب این کتاب به‏ گونه‏ اى است که اگر مورد برش یا برداشت ناقص و تلخیص و تقریرهاى نادرست قرار گیرد، به محتوا و معناى مطالب آسیب وارد مى‏ آورد و جورچین فهم خواننده را در یافت نقشه‏ى جامعه این مسیر بر هم مى‏ ریزد. متن کتاب حاضر به گونه‏ اى که به اصطلاحات این دانش آسیب وارد نیاورد روان‏ نویسى شده است و حذف اصطلاحات عرفانى آن به ذبح گزاره‏ هاى آن مى ‏انجامد؛ زیرا عرفان دانشى دقیق است و حذف اصطلاحات خاص آن که زبان ویژه‏ى عارفان است به نقص در زبان مى‏ انجامد. این اصطلاحات را باید در چنین کتاب‏هایى که تخصصى است حفظ نمود و بر حفظ آن به سبب دقت و ظرافت مطلب، اهتمام داشت و آن را به تفصیل توضیح داد تا خوانندهنازک‏ اندیشى‏ هاى آن را به لطافت دریابد و وهم و گمانه را به جاى علم و یقین قرار ندهد.

هم‏چنین در این کتاب از نقل داستان‏ها و قصه‏ هایى که از ریاضت و نحوه‏ى سلوک برخى افراد معروف یا ناشناخته مى‏گوید خوددارى شده است. این قصه‏ ها و حکایات بیش‏تر بى‏ اعتبار و غیر عاقلانه است. عرفان حقیقى و علمى هیچ گاه در دست چنین مغازه ‏داران کاسبى نیست و آن را نباید در چنین مغازه ‏هایى که در عرفان هم نفسى کاسب دارند جست‏وجو نمود. نشر چنین عرفان‏هایى است که سبب مى‏شود عرفان چنان لوث شود که جوانان به عرفان‏هاى وارداتى مانند هندى، چینى، سامورایى و به ‏تازگى آمریکایى مشغول شوند. استقبال از کتاب‏هایى که عرفان هندى یا غربى را ترویج مى‏دهد زنگ خطرى بر متولیان فرهنگ است. کتاب حاضر منبعى مطمئن و راهگشا در نقد چنین عرفان‏هایى است که معرفت را منحصر به معنویت یا عشق مى ‏سازد و پیروان خود را از شریعت باز مى‏ د ارد.

باید دانست اصول ابتدایى سلوک در کتاب «دانش سلوک معنوى» توضیح داده شده که آن کتاب در حکم مقدمه براى این شرح است و چنان‏چه خواننده‏ى محترم، کتاب گفته شده را مطالعه نماید، براى نازک ‏اندیشى بر گزاره‏ هاى این کتاب، آمادگى و توان بیش‏ترى خواهد داشت.

ستایش براى خداست

شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»4

آموزه ‏هاى این عرفان که سعى شده است در این کتاب به ‏درستى تبیین شود حتى مى ‏تواند پیروان مکاتب دیگر را جذب نماید و بر عرفان دین ‏هاى دیگر چیرگى یابد؛ چرا که عرفان ‏هاى دیگر از ارایه ‏ى مصداق ناتوان است و نمى‏تواند حتى مؤسسان عرفان خود را مصداق کامل آن عرفان قرار دهد و مورد نقض آن در رفتار، اندیشه و کردار رهبران عرفانى آنان موجود است، اما در عرفانى که نگارنده ارایه مى‏دهد مصداق عینى کامل عرفان وجود دارد. این مصداق همانند قواعد ادبیات است که اسلامى و غیر اسلامى ندارد. عرفان محبوبى شیعى جز حضرت امیرمؤمنان على علیه‏السلام و دیگر حضرات معصومین علیهم‏السلام مصداق کاملى ندارد. به عبارت دیگر، در این عرفان، کسى نمى‏تواند براى عارف مصدر واقع شود جز حضرات معصومین علیهم‏السلام و دیگر اولیاى الهى تنزیلات آن بزرگواران مى‏باشند که خود را به این راه کشانده ‏اند. این مفاد: «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»⁽¹⁾است؛ خدایا، ما را در راهى سیر بده که به آنان انعام کرده‏ اى. ما در جلد چهارم «تفسیر هدى» از این آیه گفته‏ ایم. در آن‏جا آورده ‏ایم اِنعامى ‏ها همان اولیاى محبوبى هستند. اولیایى که عرفان آنان

---

1. فاتحه / 7.

تاکنون براى مراکز علمى منقح نشده است. عرفانى که فرسنگ‏ها با عرفان محبان فاصله دارد و تنها ویژه‏ى فرهنگ ولایت ‏مدار و توحیدْ اساس شیعه است. عرفانى که متن حاضر نخستین کتاب براى توضیح روشمند و مدرسى آن دانسته مى‏شود. کتابى که با فرهنگ و باورهاى شیعى هماهنگ است و قرآن کریم و سنت موضوع آن مى‏باشد. در این صورت، هیچ متشرعى با مطالعه‏ى آن به مخالفت با این عرفان بر نمى‏خیزد مگر آن که جمودى داشته باشد که نه شرع را بفهمد و نه عرفان را درک کند و دعواى فقیه و عارف فروکش مى‏کند. هر کسى از این عرفان بهره و لذت مى ‏برد و آن را شیرین، تازه، زنده، پویا و داراى قرب، وصال، عشق، حب و مهر مى‏داند و آن را کام مى‏یابد و نه فقر، گدایى و کشکول و مانند آن و بساط عارفان ریاضتى هندوستان که در درویش‏ها نیز بسیار تأثیر گذاشته است برچیده مى ‏شود.

شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»3

عرفانى که گزاره ‏هاى خردستیز ندارد و هیچ گاه بر گفته‏ هاى افرادى که خود را عارف مى‏ دانند تکیه نمى ‏کند و این که «مى ‏گویند» و «مى‏ گفتند» را اهمیت نمى‏ دهد، بلکه شاخصه‏ى نخست معرفت بدون پیرایه را خِرَد قرار مى ‏دهد و آن را به «برهان کامل» مستدل مى‏ سازد. عرفانى که مطابقت کامل با شریعت بى‏ پیرایه دارد. شریعتى که در نظام استنباط و اجتهاد روشمند به دست آمده است. این گونه است که «رؤیت» در این عرفان جواز نقل مى‏یابد. رؤیتى که ظاهر شرع یا خرد با آن مخالف نیست. عرفان حاصل در این شرح منتقدانه بر دو پایه‏ى خردگرایى و برهان کامل و نیز شریعت بى ‏پیرایه استوار است و هر رؤیت و شهودى را که مخالف این دو بیابد، داراى ارزش صدق و اعتبار نمى ‏داند و آن را حجت قرار نمى ‏دهد، بلکه پیرایه ‏اى مردود مى ‏شناسد.

از ویژگى عرفان محبوبى آن است که عارفان آن با هم هماهنگ هستند و سند آن قرآن کریم و روایات حضرات چهارده معصوم علیهم‏السلام است که معرفتى یکسان و مستوى به دست مى ‏دهد و متن قدسى چنین عرفانى صافى است و گزاره ‏هاى متناقض و متقابل ندارد و اختلافى نسبت به معرفت به خداوند متعال در آموزه ‏هاى آن نیست و رؤیت همه‏ى آن

بزرگواران با هم هماهنگ است؛ چرا که آن بزرگواران از دیده ‏هاى خود مى‏گویند ولى در فلسفه و عرفان رایج چنین نیست و بیش‏تر مفهوم‏ هایى ذهنى از یک‏دیگر کسب کرده ‏اند نه مصادیق را. از این روست که مى ‏گوییم عرفان عملى متفرع بر عرفان نظرى است؛ یعنى هر قدر فرد در ربانیت و الوهیت خداوند بیندیشد و بُرد بلند کارى داشته باشد، عرفان عملى وى به آن اندازه ارزش مى‏ یابد.

شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»2

عرفانى که صاحب «منازل السائرین» در کتاب خود آورده و شارح کاشانى آن را تبیین کرده است با آن‏که بهترین متن عرفانى را دارد، اما عرفان محبى است که بیش‏تر از عارفان اهل سنت تأثیر گرفته است و نمى‏ تواند نقش عرفان عصمتى را ـ که عارفان آن از امام معصوم علیه ‏السلام درس مى‏ گیرند و سینه ‏چاکان معرفت آن، محبوبى مى ‏باشند ـ داشته باشد. کتاب «منازل السائرین» با آن که تنها متن علمى در حوزه‏ى عرفان عملى و اخلاق عرفانى است، گزاره‏ هاى آن کم‏تر مى ‏شود که اندیشه‏ هاى عرفانى حضرات معصومین علیهم ‏السلام را در خود داشته باشد و امید است این شرح براى نخستین بار خلأ یاد شده را به نیکى پر نماید و عرفان عملى را بر پایه‏ى خرد و شریعت بنا نهد و آن را بر اساس فرهنگ شیعى سامان دهد و عرفان عملى شیعه را که به سبب چیرگى فضاى تقیه و فشار حکومت‏ها و دنیاى استکبار به محاق رفته است زنده نماید. البته نقش کارگزاران وقت در این زمینه حایز اهمیت بسیار است، هرچند همواره چنین بوده است که ظاهرگرایان با نفوذ در بدنه‏ى دولت‏ها از نشر و ترویج علوم معرفتى نهفته در فرهنگ شیعى و فرهنگ حضرات معصومان علیهم‏السلام که در نظام اجتهاد و استنباط روشمند به دست عارفان شیعى و در سینه‏ هاى آنان قرار دارد مانع مى ‏گردند و براى ترویج آن، چالش‏ها ایجاد مى‏ کنند، افتراها مى‏ بندند و از هیچ ددمنشى دریغ نمى ‏ورزند.

ما سال‏هاست که تلاش داریم در دروس عرفانى خود عرفان محبوبى عصمتى را مدرسى نماییم. بر این پایه، کتاب‏هایى را که در عرفان نظرى خوانده مى‏شود؛ یعنى «تمهید القواعد»، «فصوص الحکم» و «مصباح الانس» را شرح نموده و تمامى گزاره‏ هاى آن را یک به یک بر اساسفرهنگ اهل بیت علیهم‏السلام نقادى و بازنگارى نموده و افزون بر شرح محتواى آن، به نقد داده‏ هاى آن پرداخته و پیرایه‏ هاى آن را خاطرنشان شده و با تقریر متن و شرح و تعیین گزاره ‏هاى صادق و حق و گزاره‏ هاى نادرست آن، کاستى‏ ها و مشکلات علمى، عرفانى و عقیدتى آن را به صورت آزاد نقد و بررسى و سخن حق و صواب را بیان کرده و تمامى گزاره‏ هاى آن را تکمیل و هماهنگ با فرهنگ شیعى تصحیح نموده ‏ایم. 

شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»

شرح نوآور و انتقادى «سیر سرخ»

نگارنده‏ى این سطور سال‏هاست که کتاب «منازل السائرین» را در حوزه‏ى علمى قم تدریس نموده و کتاب حاضر حاصل آن سال‏هاست. این کتاب عبارات متن کتاب و شرح آن را به فارسى تبیین نموده و داده‏هاى عرفانى خواجه‏ى انصارى (به عنوان متن‏نگار) و شارح کاشانى (به عنوان شرح‏ پرداز) را توضیح داده است. هم‏چنین گزاره ‏هاى متن و شرح نقد و بررسى شده و درستى ‏ها و نادرستى ‏هاى آن یکى یکى ارزیابى

و گزاره ‏هاى غیر حقیقى آن تصحیح گردیده و مشکلات عرفانى یا کوتاهى‏ ها و نارسایى‏ هایى که در این کتاب رخ داده، تذکر داده شده است. افزون بر این، یافته‏ هاى خود را بر آن افزوده ‏ایم. یافته ‏هایى که عرفان محبوبان را بیان مى ‏دارد که سیر آنان سرخ است و از متن عرفان محبى کتاب فاصله‏ ى بسیارى دارد. گزاره ‏هاى کتاب «منازل السائرین» از عرفان محبّان فراتر نمى ‏رود و عرفان محبوبان و اولیاى کمّل الهى و حضرات معصومین علیهم‏السلام مقام دیگرى است که در متن و شرح کتاب نیامده و ما آن فاصله‏ى ژرف و برخى از رمز و رازهاى ناگفته‏ى آن را بیان کرده‏ ایم تا شاید پیش‏ زمینه‏ اى براى گشایش نقاب از رخ آن حقیقت ناب در حوزه‏ هاى علمى شود.

براى نمونه، این کتاب از بدایات تا نهایات را به ‏طور کلى سیصد مرتبه ساخته است، ولى به عقیده‏ى نگارنده، همه‏ى راه در یک کلمه و در سه منزل خلاصه مى‏شود: آن کلمه «ترک طمع» و آن سه منزل: «ترک طمع از خود»، «ترک طمع از خلق» و در نهایت «ترک طمع از حق تعالى» است. عرفان محبوبان، خرابى غیر، و آبادى حق است. عارف محبوبى خراب از طمع و آباد از حق است. معرفت هنگامى حاصل مى‏گردد که طمع از آدمى برخیزد. اولیاى حق و حضرات محبوبان، حول طمع نمى ‏چرخند و دچار طمّاعى نمى ‏گردند تا سیصد منزل دور شوند یا هفت شهر و هزار و یک مقام را بگذرانند؛ از این‏رو، فراوانى باب‏هاى کتاب و آغاز کردن از بدایات و وصولى که این کتاب براى منزل توحید دارد، از صفات متوسّطان و محبّان است و محبوبان چنین راه پرپیچ و خم و چنان مشکلاتى ندارند.

سیرسرخ(چشم‏ انداز منازل السائرین2)

اودیه: احسان، علم، حکمت، بصیرت، فراست، تعظیم، الهام، سکینه، طمأنینه و همت.

احوال: محبت، غیرت، شوق، قلق، عطش، وجد، دهش، هیمان، برق و ذوق.

ولایات: لحظ، وقت، صفا، سرور، سرّ، نفَس، غربت، غرق، غیبت و تمکن.

حقایق: مکاشفه، مشاهده، معاینه، حیات، قبض، بسط، سکر، صحو، اتصال و انفصال.

نهایات: معرفت، فنا، بقا، تحقیق، تلبیس، وجود، تجرید، تفرید، جمع و توحید.

آن‏چه سبب مى‏شود فرد امکان وصول به حق تعالى را باور نماید یقظه و بیدارى است. یقظه نخستین غوغایى است که در باطن و درون فرد ایجاد مى‏شود. آخرین منزل نیز توحید است که همان وجدان خدا و وصول به حضرتش مى‏باشد. توحید از باب تفعیل است و تدریج در آن نهفته است و به این معناست که حصول آن آنى نیست و باید رفته رفته در دل و جان آدمى اشراب شود و در آن نشست گیرد و نهادینه گردد. آدمى رفته رفته به خداوند توجّه پیدا مى‏کند و به تدریج یک به یک تعین‏ها و انانیتى را که دارد از دست مى‏دهد تا حق را بیابد. از دست دادن هر تعین در او حالتى را نمودار مى‏کند که نحوه‏ى شدن و گردیدن از حالى به حال دیگر در حالى که آدمى را حرکت مى‏دهد و پیش مى‏برد «منزل» نام دارد.

سیرسرخ(چشم‏ انداز منازل السائرین1)

جناب انصارى کتاب خود را در ده بخش کلى تنظیم نموده است. هر بخش نیز داراى ده باب است؛ بنابراین این کتاب داراى صد باب مى‏باشد

و صد اصطلاح اخلاق عرفانى را توضیح مى‏دهد. هر باب نیز داراى سه مرحله است، در نتیجه مراحل سلوک به سیصد مرتبه مى‏رسد.

ده بخش کلى این کتاب عبارت است از:

بدایات، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، اودیه، احوال، ولایات، حقایق و نهایات.

هر یک از ده بخش یاد شده داراى ده باب به شرح زیر است:

بدایات: یقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفکر، تذکر، اعتصام، فرار، ریاضت و سماع.

ابواب: حزن، خوف، اشفاق، خشوع، اخبات، زهد، ورع، تبتل، رجاء و رغبت.

معاملات: رعایت، مراقبت، حرمت، اخلاص، تهذیب، استقامت، توکل، تفویض، ثقه و تسلیم.

اخلاق: صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خُلق، تواضع، فتوت و انبساط.

اصول: قصد، عزم، ارادت، ادب، یقین، انس، ذکر، فقر، غنا و مراد.

سیر سرخ(کتاب «منازل السائرین»)

کتاب «منازل السائرین»

خودیاب‏هاى چندى براى «محبان» وجود دارد. یکى از این خودیاب‏ها که وجدان مسیر وصول به حق و ایستارهاى آن را براى خودباختگان و محبان ترسیم نموده کتاب «منازل السائرین» است. مؤلف محترم آن‏چه براى واصل به حق در مسیر تنظیم شده توسط این کتاب پیش مى ‏آید را تبیین کرده است. این کتاب براى مسیر وصول به حق یکصد ایستار قرار داده است. ایستارهایى که هر یک داراى سه طبقه‏ى فوقانى است. نمایى که این کتاب از مسیر یاد شده ارایه مى‏ دهد بسیار بهتر از نمایى است که دیداندازها و خودیاب‏ هایى هم‏چون «مقامات القلوب» ترمذى، «قوت القلوب» ابوطالب مکى، «التّعرّف لمذهب أهل التّصوف» کلابادى و «رساله‏ى قشیریه»ى ابوالقاسم قشیرى ارایه داده ‏اند و دقت آن نیز بیش‏تر است؛ با این وجود نتوانسته است از مسیرى کوتاه براى وصول به حق تعالى بگوید. این وصول تنها با گام نهادن در وادى خون و آتش و سیر سرخ ممکن مى‏شود که طریق محبوبان الهى است و ما این طریق را براى نخستین بار در شرح حاضر توضیح داده‏ ایم.

«منازل السائرین» به معناى منزل‏هاى روندگان است. روندگانى که آهنگ وجدان حق را دارند. «منزل» اصطلاح خاص است و همان مسیرى را گویند که رونده بر آن در حال حرکت است؛ در نتیجه استقرار و تثبیتى در آن نیست و آن به آن در گذر و تحویل رفتن است و از حالى به حالى دیگر مى‏ گراید

سیر سرخ(مراتب زایش آدمی)

مراتب زایش آدمى

براى این که کسى به حق تعالى وصول یابد باید هفت مرتبه‏ى تو در تو را به صورت دَوَرانى طى نماید. به عبارت دیگر هر کسى باید هفت زایش درونى و باطنى داشته باشد تا حق تعالى را وجدان نماید. این مراتب عبارت است از: طبع، نفس، قلب، روح، سرّ، خفى و اخفا. تحقق به این مراتب، فرد چیره و متحقق را روان‏شناسى کارآزموده مى ‏نماید که مى ‏تواند کاستى ‏ها و بیمارهاى روانى هر فردى را تشخیص دهد و به تناسب، نسخه‏ى درمان او را ارایه دهد. کارشناسى راه ‏رفته که رفتارها و اخلاق‏هاى انسانى و هنجارها و ناهنجارها و صفات اختیارى و اضطرارى او را مى ‏شناسد و ریشه‏ى هر یک را مى ‏بیند و میان رفتارهاى برخاسته از ژنتیک و وراثت، رفتارهاى برآمده از محیط تربیتى و مربیان و رفتارهایى که پى‏ آمد داشته‏ هاى ذاتى و گنج‏هاى پنهانى هر کسى است امتیاز مى‏نهد. البته ارایه‏ى روان‏شناسى یاد شده و نیز اخلاق مبتنى بر اخلاق عرفانى که متمایز از اخلاق کلامى و حکمى است و شرح آن گذشت نیاز به استدلال و نظر دارد. اخلاقى که در پى آلایش ظاهر و آراستگى باطن و کمال ‏طلبى نیست، بلکه خرابى، بى ‏ذاتى و فنا را پى مى ‏گیرد. عارف نمى‏ خواهد خود را براى خدا هم‏چون عروسى زینت دهد، بلکه در پى فنا و خرابى است که جز حق هیچ نمى‏ ماند، نه ذاتى و نه صفاتى، نه آرایشى و نه پیرایشى. هرچه از جمال و کمال مشاهده مى ‏شود از آنِ حضرت حق است.

سیرسرخ (معرفت)

این معرفت نظرى است که به عمل ارزش مى‏دهد و معیار سنجش و ارزیابى آن مى‏شود. ارزش هر عملى به اندیشه‏ى آن عمل است؛ از این رو هم در فلسفه و حکمت و هم در عرفان، ارزش عرفان عملى و نیز ارزش حکمت یا فلسفه‏ى عملى به عرفان نظرى و فلسفه‏ى نظرى است. بر این

اساس، عرفان عملى به خودى خود هیچ موقعیتى ندارد و این عرفان نظرى و بلنداى آن است که عرفان عملى را ارزش و موقعیت مى‏دهد و آن را منتج مى‏سازد. براى نمونه، در روایات فضیلت کردار حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام چنین است: «لضربة علی یوم الخندق خیر من عبادة الثقلین»⁽¹⁾؛ ضربت شمشیر حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام در روز خندق برتر از عبادت ثقلین (جن و انس) است. برترى تمامى کردار حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام که در این روایت تنها نمونه‏اى از آن ذکر شده است و عمومیت دارد از تعداد رکعات نماز نیست؛ زیرا صورت نماز همین کردار خاص است، بلکه این برترى براى معرفتى است که حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام نسبت به حقیقت دارند. معرفتى که آن را این گونه بیان مى‏فرمایند: «مَا عَبَدْتُکَ خَوْفا مِنْ نَارِکَ وَلاَ طَمَعا فِی جَنَّتِکَ وَلَکِنْ وَجَدْتُکَ أهْلاً لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُک»⁽²⁾. ارزش عرفان عملى یا فلسفه و حکمت عملى فرع بر نظر و دانش آن کار است.

یکى از عواملى که سبب شده عرفان عملى رونق نگیرد و آن‏چه که هست نیز نتیجه نبخشد این است که روى‏آوران به عرفان عملى در عرفان نظرى تخصص و باور صحیح ندارند. عرفان عملى بیش‏تر قابل احساس و تجربه است تا عرفان نظرى. گزاردن نماز، داشتن چله، رکوع و سجودهاى طولانى بهتر خود را نشان مى‏دهد تا معرفت که در هویت صورت مختفى است و ملموس نمى‏باشد. به هر روى، عمل فرع بر معرفت است و عملى

---

1. محمد طاهر قمى شیرازى، کتاب الاربعین، ص 430.

2. عوالى اللئالى، ج 1، ص 20. بحار الانوار، ج 67، ص 168. خدایا تو را از ترس آتش و به طمع بهشت عبادت نکردم، بلکه تو را شایسته‏ى عبادت یافتم، پس پرستش و بندگى‏ات کردم.

محقق مى‏شود که معرفت را پشتوانه‏ى خود داشته باشد. اگر معرفت درست نباشد و به عبارت منطقى، ارزش صدق نداشته باشد، عمل منطبق و هماهنگ با واقع نمى‏گردد.