سیرسرخ(تفاوت اخلاق کلامى، فلسفى و عرفانى5)

زندگى در دنیا باید همراه معرفت و بصیرت باشد و این که انسان تلاش نماید خود را باز و گسترده نماید و در خود، دل خویش را بیابد؛ زیرا هویت آدمى به دلى است که دارد. اخلاق کلامى اخلاقى احساسى و انگیزشى است و چنین مکتبى نمى ‏تواند شاگردى مقبول را پرورش دهد؛ همان‏طور که رشد چشمگیرى در این زمینه وجود ندارد و اخلاق به صورت کلى در جوامع امروز در حال افول و انحطاط است؛ چرا که اخلاق به اخلاق احساسى تنزل یافته است و ادراکى در آن نیست! دانش «اخلاق» کم‏تر استادى توانمند دارد و بیش‏تر مى‏شود تعزیه‏ گران استاد آن گردند. کسانى که هدف آنان تنها بیرون آوردن چند قطره اشک است و بس. طبیعى است چنین اخلاقى نتیجه ‏اى در زندگى مردم ندارد تا از آن استقبال شود و گرایش به آن تنها در حد تسکین نفس با گریه و این روزها با تباکى است. به جاى این اخلاق باید اخلاق عرفانى را ترویج نمود که اخلاقى ادراکى، معرفتى و وجدانى است. اخلاقى که از دل فرد تا دل اجتماع را در بر مى‏ گیرد. اخلاق عرفانى موضوع آن حق مطلق است. حقى که غیر او در عالَم نیست. اخلاق عرفانى است که با مرام شیعه که مرام اجتهاد و تعقل و قیام سرخ است سنخیت دارد نه اخلاق احساسى که لحاظ ادراکى و به تبع آن، پایدارى ندارد.

مرتبه‏ى دوم اخلاق، اخلاق فلسفى است. نماینده‏ى اخلاق فلسفى کتاب «طهارة الاعراق» ابن مسکویه است که کتاب «اخلاق ناصرى» خواجه ‏ى طوسى برگرفته از آن است. در این مکتب با تحلیل عقلى بر حفظ فضایل و دورى از رذایل تأکید مى‏ شود. برخى از کتاب‏هاى استاد شهید مرتضى مطهرى نیز این مشى را دارد. ما در جاى خود گفته‏ ایم که اخلاق فلسفى و به طور کلى روش فلسفى نمى‏ تواند زایش معرفت و ریزش باور داشته باشد و به قلب انسان ایمان ببخشد. با آن که چنین کتاب‏هایى بسیار ترویج مى ‏شود، اما این تبلیغ براى دوره ‏ى گذار مناسب بوده نه دوره‏ى امروز که زمان تثبیت است و گرایش به آن‏ها نمى ‏تواند دایمى باشد.

اما اخلاق عرفانى که در آن از معرفت حق، وصول به حق، رؤیت حق، حضور حق و قرب به حق سخن گفته مى ‏شود و موضوع و محور در آن «حق تعالى» است و تمامى عبادت‏ها براى قرب به خداست، برترین شیوه ‏ى اخلاق است که جایگاه ارزشى خود را در میان جامعه و حوزه باز نیافته است. در اخلاق عرفانى اگر از قرب به حق بحث مى‏شود مراد مصداق آن است و متخلق به این اخلاق باید این قرب را در خود احساس کند و بیابد و صرف بحث از مفهوم مراد نیست. این عرفان همان است که در نماز مى‏ خوانیم و مى ‏گوییم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ »⁽¹⁾. سالکان و روندگان راه عرفان، حالات خود با خدا را دنبال مى‏ کنند و در پى راحت خانه ‏اى در آخرت نمى‏ باشند، بلکه قرب و وصول به خداوند را با قدم حق تعالى پى مى ‏گیرند.

سیرسرخ(تفاوت اخلاق کلامى، فلسفى و عرفانى4)

گروندگان به اخلاق کلامى خود را چون عروس آرایش مى‏ کنند؛ به این معنا که شانه، عطر، سجاده، انگشتر، محاسن و تحت الحنک را شروع کار خود مى‏ دانند. هدف آن نیز کسب قرب الهى و رسیدن به ثواب، خیرات و آخرت و دورى از عذاب جهنم است. عبادت در این اخلاق، سکویى براى پرتاب به بهشت و نجات از دوزخ است. وقتى چنین متخلقى از دنیا مى ‏رود، توصیه مى ‏نماید عقیق براى او بگذارند، چهل نفر بر درستى او شهادت دهند و آن را بنویسند و در قبر با او دفن کنند. در این اخلاق بر حفظ آداب شرعى و نیز سجایاى انسانى و فضایل اخلاقى کوشش مى‏ شود. در واقع اخلاق کلامى با آن که بنایى رفیع براى خود دارد، اخلاقى عامى، عادى و ابتدایى است که چون عموم افراد نمى ‏توانند از عهده‏ى بیش از آن برآیند، ظواهر شرع نیز آن را تأیید کرده است، اما این اخلاق نهایت کار نیست. آن‏چه هم ‏اینک در جامعه و حتى محافل علمى و مذهبى رواج دارد اخلاق کلامى است و امروزه در این مراکز، وقتى صحبت از اخلاق مى‏کنند با گریه و شور همراه است بدون آن که علت گریه و معرفت به جلال یا جمال حق در آن باز شود. آنان در دنیا غصه‏ى قبر و قیامت مى ‏خورند و زار زار اشک مى ‏ریزند، اما آیا توان تشخیص کار درست و مناسب و بصیرت لازم را دارند، در نتیجه در کفن نیز اندوه دنیاى خود را دارند. 

سیرسرخ(تفاوت اخلاق کلامى، فلسفى و عرفانى1)

تفاوت اخلاق کلامى، فلسفى و عرفانى

پیش از این به تفاوت موضوع و روش در فلسفه و عرفان اشاره ‏اى داشتیم. در این جا از تفاوت اخلاق مبتنى بر سه دانش کلام، فلسفه و عرفان مى‏گوییم. البته در طلیعه ‏ى کتاب «صحیفه ‏ى عشق» که شرح عرفانى دعاى مکارم الاخلاق سید عاشقان حضرت امام سجاد علیه ‏السلام است از تفاوت‏هاى آن گفته ‏ایم. اخلاق مبتنى بر کلام و فلسفه به دانش‏جوى خود اعتماد به نفس و آراستگى آن را توصیه مى‏کند و براى او وجود و ذات قرار مى‏ دهد. ذاتى که ادعا دارد از بدى ‏ها دور مى‏ شود و تنها آفریننده‏ى کردار نیک مى ‏گردد. ذاتى که انانیّت و مَنِ خود را بتى قرار مى ‏دهد براى آراستن و زینت کردن به خوبى ‏ها. اخلاق کلامى یا حکمى اخلاقى است که عرض‏ هاى نفسانى را سامان مى ‏دهد و اخلاق عرفانى حقیقت توحیدى را مى‏ جوید. این که جز خدا هیچ نیست و «من» جز همان ظهور حضرت حق نمى ‏باشد. او همه چیز خود را در همین دنیا از دست مى‏ دهد و آراستگى را در از میان برداشتن بتِ نفس مى‏ داند. آراستگى که عین خرابى است و هرچه ذات است از آنِ حق است. او مى‏ خواهد «خود» و «من» را از میان بردارد: «تو خود حجاب خودى، حافظ از میان برخیز». اگر «نفس» و «من» از میان برداشته شود، پدیده ‏هاى الهى ظهورى هستند بدون نقص! این نفس است که عادت دارد حکم به نقص و کاستى نماید و به هر چیزى که میل آن نباشد اعتراض کند. نفس نمى ‏خواهد بپذیرد خود را از میان بردارد؛ از این رو فرافکنى مى‏ کند و پدیده‏ ها را دچار کاستى مى ‏سازد. نفس مى ‏خواهد پر توقع و زیاده طلبباشد و توقع یعنى این که آن‏چه دارد کم است و به کمبود و نقص دچار است. نفس پرتوقع به حسرت و غمباد مى ‏افتد. 

سیر سرخ(دلسوختگان و دلباختگان3)

برخى از عارفان شیعى با تأثیرپذیرى از عرفان اهل سنت از عرفان محبوبى حضرات چهارده معصوم علیهم‏السلام دور شده‏ اند و به عرفان محبان گرایش پیدا کرده ‏اند به گونه ‏اى که واژه‏ى «محبوبى» که ویژگى عرفان شیعه است در کم‏تر کتاب عرفانى توضیح داده مى‏شود و تنها ممکن است به صورت نادر، نامى از آن برده شود. هم ‏اینک تمامى کتاب‏هاى درسى دانش عرفان که در حوزه ‏هاى شیعى تدریس مى ‏شود داراى متنى است که بر اساس عرفان محبى نگاشته شده و بیش‏تر متن ‏پردازان و شارحان آن از اهل سنت مى‏ باشند. متن ‏نگاران و شارحان سنى مذهب، بیش‏تر گزاره ‏هاى عرفانى خود را بر پایه ‏ى کلام مکتب خود تنظیم نموده‏ اند و باورهاى مذهبى کلامى خود را به آن راه داده‏ اند. دانش کلام اهل سنت از آن‏جا که داراى کم‏ترین باورهاى صادق موجه است نمى‏ تواند مولود عرفانى زاده شده از خود را به سلامت دارد، در نتیجه عرفان آنان به سبب سقیم بودن پایه ‏هاى آن علیل مى ‏باشد و قدرت پاسخ‏گویى به نیازهاى روحى و عقیدتى و توان سیردهندگى آدمى به سوى وصول به حق را ندارد، بلکه او را به تیهِ گمراهى مى ‏کشاند و در آن سرگردان مى ‏دارد.

تفاوت سیر محبوبان با محبان در این است که محبوبان در هسته‏ى مرکزى ذات خداوند تعین مى ‏یابند و سپس به ناسوت فروهشت دادهمى ‏شوند. نخستین چهره ‏اى که آنان مى ‏بینند چهره‏ى خداوند است، اما محبان در ناسوت زاده مى ‏شوند و باید از فروترین مرتبه به فراتر از عرش بر شوند تا شاید به آنان اجازه‏ى وجدانِ ساحت قدسى ذات خداوند و هسته ‏ى مرکزى داده شود. بیش‏تر کسانى که به عرفان شهره شده‏ اند از عارفان محبى هستند. 

سیر سرخ(دلسوختگان و دلباختگان2)

کسانى که «وصف» ناحیه‏ هاى حق را به صورت کلى پى مى‏گیرند و به کم‏تر از آن دسترسى ندارند؛ هرچند عجیب این است که خود در حق قرار دارند و از آن بى ‏خبرتر مى‏باشند. فلسفه و عرفان نظرى حکم قمر مصنوعى (ماهواره) را دارد که تصاویرى از نواحى پای ین‏دست حق ـ آن هم نه با وضوح کامل ـ ارایه مى ‏دهد و تنها نماى کلى و مبهم حق را مى ‏نماید، اما محبوبان حق، شناخت «ذات» را پى مى ‏گیرند و وصول به شخص حضرتش را در تیررس خود قرار مى ‏دهند. کسانى که وصول عینى به یافته‏ هاى حقى دارند و تمامى آن را به صورت جزیى و فرد به فرد مى ‏شناسند.

---

1. بحارالانوار، ج 95، ص 226.

همان‏طور که گفته شد عارفان الهى یا محبوبى هستند و یا محبى. عرفان حضرات معصومین علیهم‏السلام عرفان محبوبى است و عرفان رایج میان اهل سنت مانند عرفان محى الدین عربى و نیز عرفان خواجه عبداللّه‏ انصارى ـ هرچند شیعى مذهب باشد ـ عرفان محبى است. 

سیر سرخ(دلسوختگان و دلباختگان1)

دلسوختگان و دلباختگان

آنان که آهنگ وصول حق تعالى دارند یا دلباخته، نظرباز و محب هستند و یا دل‏سوخته، جان‏گداز و محبوبى که رقص‏کنان سر زیر شمشیرش مى ‏آورند تا سیر سرخ خود را رقم زنند. یکى مى ‏شنود و مى‏ رود تا نگاه کند و دیگرى تمام دیده است و بى پا و سر و دیده مى‏شود. یکى در سوز است و دیگرى در ساز. یکى همه‏ى قامت حق را به یک آن و در یک جذبه دیده و با تمامى آن آشنا شده و از محبوبان و مجذوبان گردیده است. کسانى که او را مى ‏یابند و مى ‏سوزانند و از اشراق بار سفر سرخ خویش مى ‏بندند، مناجات آنان چنین است: «الهی حقّقنی بحقائقأهل القرب واسْلُک بی مسلکَ أهل الجَذب»⁽¹⁾؛ پروردگارا، مرا به حقایقى که مقربان درگاهت را بدان واصل فرمودى، متحقق ساز و سِیرم را در طریق اهل جذبه (که طریق محبوبان و مجذوبان درگاه است) قرار ده.

آن دیگرى که از محبان است باید به پاى حق مسیرى دراز را به ریاضت بپیماید تا شاید توفیق وجدان و شهود این سیر و وصول به حق را پیدا کند. وصولى که بى‏خبرانه در آن است. کسى که خودباخته مى‏شود تا شاید حق را بیابد. البته هستند گروهى که نام فلسفیان و عارفان نظرى دارند؛ اگر تنها بر دانسته ‏ها بسنده کنند و به عمل نگرایند. گروهى که تنها با خرد خود توصیف کلى حق را مى‏خواهند بدون آن که یافته‏اى داشته باشند. آنان ممکن است خوب بگویند، اما تجربه‏ اى از دیدن ندارند. از دوردست‏ها دودى برخاسته مى ‏بینند، ولى آتش و حرارت آن را حس نمى‏ کنند. 

سیر سرخ3

عمل «ترک خود»

رها شدن از خود و ریختن خویشتن خویش و تماى خودى خود فنا و تلاشى داشته ‏ها به معناى انجام عمل جراحى باز بر روى دل، در حال هوشیارى و بیدارى و پیشکش نمودن خود براى زده شدن شاهرگ خویش است. عملى که بسیار سخت و دردناک است و هر کسى براى آن برگزیده و انتخاب نمى ‏شود. در این عمل، باید دردى که دنیاخواهان در زمان مرگ دارند را در حال زندگى خود تحمل کرد. مسیرى طولانى، پر طوفان، انباشته از موج‏هاى هولناک و گردنه ‏هاى دهشت‏زا و بیابان‏هایى پر از خزندگان کشنده که کم‏تر به چشم مى ‏آیند و ناگاه شاهرگى را با نیشتر زهرآگین خود مسموم مى‏ کنند.

«فنا» یعنى ترک یک به یک تعیّن و موجودى خود. غده ‏هایى که یکى پس از دیگرى باید برداشته شود. باید دست خود را قطع کرد و پاى خود را برید و چشم خود را درآورد و گوش را جدا کرد و مغز خود را بیرون ریخت و آخرین چیزى که داده مى ‏شود قلبى است که خون سرخ و گرم را در خود دارد.

انسان تا خود را مى ‏یابد و مى ‏شناسد، درگیر غم و اسیر تن و آلوده‏ى من است و وصول حق تنها زمانى ممکن مى‏ گردد که آدمى بار گران «من» را زمین گذارد و در سیرى سرخ، از «من» فارغ گردد.

ازکتاب سیر سرخ ج 1

سیرى که در آن باید خون خود را ریخت. آباد فقط حق است و بس. همه‏ى خیر، همه‏ى جمال، همه‏ى کمال اوست. باید رسید به این که خواستِ حق را خواست و خواست حق این است که جز حق خواسته نشود و خواسته‏اى جز خواست حق نباشد؛ چرا که همه اوست و تنها اوست همه، و هر خواستى خواست حق

است از حق؛ همان‏طور که هر فرارى فرار از حق است به حق و هر پناه‏بردنى پناه بردن از حق به حق است. حق حق است و دیگرى اگر باشد تمامى حقِّ حق، بلکه حق است؛ آن هم دیگرى که بى‏دیگرى است و هیچ در موضوع نگنجد. هر چیزى و هر کمالى که دیده شود تمامى چهره‏ى جمال حق است. قرب آدمى قرب حق است و با دورى از خود به حق نزدیک مى‏شود و هر قدر از خود دور گردد و بیگانه‏تر شود، حق را در خود بیش‏تر و آشناتر مى‏یابد تا آن که در سرخى خون خود غوطه شود و غرقه گردد و دیگر چیزى از او نماند. آدمى آن دم که خود را از دست مى‏دهد و شاهرگ خویش را براى زدن به دست معشوق مى‏سپارد، وصالش حق است و فراغ از خود فراغتش مى‏باشد. حق تعالى آدمى را براى حق برگزیده و او باید حق را براى خود برگزیند، او آدمى را مى‏خواهد، و آدمى باید او را با ترک خویشتن و سیر سرخى که پیش رو دارد بخواهد. باید خود را نفى کرد و تنها در پى حق بود. باید حق را طالب بود، ولى نه براى خود، بلکه براى حق و جز حق ندید و نخواست. سرخوشى آدمى تنها به همین است که حق دارد و تنها دل‏خوشى او این است که تنها حق دارایى همه است و جز او نیست؛ هرچه که دیده شود. آن که از خود خبر دارد و در خود است و با خود است و درد خود دارد، دیگر حق نیست. باید از خود گذشت و نور را پیش‏کش و نار را بى اثر دید تا تنها حق را یافت. او بخواهد بسوزاند، در نزد دشمنان به آتش مى‏کشد، پس چنین کند که سوزش آتش عشق او خاکستر بر باد مى‏دهد. آتشى که همه را به عشق فرا مى‏خواند و به عشق آتش مى‏زند. ترک خود و فناى خویش اوج بندگى و حدیث عشق و نشانه‏ى وصول است و بس.

کتاب سیر سرخ ج 1

این کتاب مى‏خواهد خواننده را نه در مقام طلب‏کار، بلکه در جاى بده‏کار قرار دهد تا وامى را که گرفته بازپس

دهد. نوشتار پیش رو به خواننده غصه‏ى دارایى و اندوه داشته‏ها را مى‏دهد نه غم نادارى و کمبودها، و سعى مى‏نماید او را منزل به منزل پیش برد تا به «نادارى» و «فقر» وصول دهد. آن که طمع به کمال دارد، سرقت و دزدى کمال و ربودن خیرات هم از او مى‏آید و آبادى خود را با خرابى دیگرى پى‏جو مى‏شود. باید نخواست و طلب نداشت و قطع طمع کرد و دل از هر گونه طمعى برید. مال‏ طلبى، جاه ‏طلبى، دنیاطلبى، شهرت ‏طلبى، عزت‏ خواهى، علم ‏جویى، عرفان ‏پژوهى و واپسین ‏گرایى و در پى حور و قصور بهشتى و نور بودن همه کمال است و طمع به کمال در نظرگاه اهل معرفت و محبت از شعبه‏ هاى شرک است.

از سر خود برخاستن و «یک شهر آباد بس است» شعار این کتاب و گفتمان آن است. نوشتار حاضر مى‏خواهد در هر منزل، بخشى از آدمى فرو ریزد تا نیست گردد و در حال خرابى، تنها شهر آباد را که در آن است و از آن جدایى ندارد بیابد. جایى که باید آن‏قدر از خود کاست که کاهیدن به رنج آید، و آن‏قدر از خود زدود که زدایش به دهشت افتد. باید بى دست شد و بى‏پا و بى‏فکر و بى‏دل. باید نهاد و نهاد، و رها شد و رها، و نفى کرد و نفى کرد تا به نفى مطلق رسید و این است حقیقت «وصول» و اوج «توحید» که جز سیرى سرخ چیزى نیست.

سالکان ناسوت، محبوبان قربی و محبوبان حقی

سالکان ناسوت، محبوبان قربی و محبوبان حقی

اهل سلوک بر دو گروه عمده محبی (ناسوتی) و محبوبی (سماوی) می‌باشند. مقام قرب و انس هریک از اولیای الهی را بر اساس دعاها و خواسته‌هایی که دارند، می‌توان مورد شناسایی قرار داد؛ به این صورت که اولیای محبی، دارای خواسته و طمع می‌باشند و ارضی هستند و محبوبان، خواسته ناسوتی ندارند و حق را می‌طلبند و سماوی هستند؛ بر این پایه، هر یک از این گروه‌ها دارای سنخ سلوکی خاص می‌باشند.