اختصاص فاتحه به قران کریم

اختصاص فاتحه به قرآن کریم

سوره‏ى حمد در هیچ یک از کتاب‏هاى آسمانى نازل نشده و عِدل، برابر و مثالى براى آن نه در صحف، نه در تورات، نه در زبور و صحیفه‏ هاى پیامبران بنى اسراییل، نه در انجیل و نه حتى در قرآن کریم وجود ندارد:

«عن أبی بن کعب أنّه قال: قرأت على رسول اللّه‏ صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله فاتحة الکتاب، فقال: والذی نفسی بیده ما أنزل اللّه‏ فی التوراة والإنجیل ولا فی الزبور ولا فی القرآن مثلها، هی أمّ القرآن، وهی السبع المثانی، وهی مقسومة بین اللّه‏ وبین عبده، ولعبده ما سأل»⁽¹⁾.

سوره‏ى حمد شکفته‏ ى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» و تنزیل و تفصیل آن است؛ همان‏طور که جمع قرآن کریم است و اگر سوره‏ى حمد تنزیل یابد به قرآن کریم تبدیل مى ‏شود. تمامى قرآن کریم تفسیر و تبیین سوره‏ى حمد است و مى‏شود هر یک از آیات قرآن کریم را از این سوره استخراج کرد. قرآن کریم شناسنامه‏ى هستى است و سوره‏ى حمد نیز شناسنامه‏ى هستى و پدیده ‏هاى آن است. کسى که سوره‏ى حمد را بشناسد علم اول و

---

1. بحار الأنوار، ج 89، ص 259.

آخر را یافته و شناسا مى‏ گردد به آن‏چه بوده، هست و مى ‏آید.

چهره عشق پاک

چهره‏ى عشق پاک و جمعى

سوره‏ى حمد گسترده شده‏ى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» است و همان‏طور که در جلد دوم گفتیم «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» چهره‏ى عشق است، سوره‏ى حمد نیز بیان‏گر عشق جمعى است و مى‏توان با آن، به تمامى قرآن کریم وصول داشت و تمام وحى را در آن رؤیت کرد.

این ویژگى سوره‏ى حمد است که تمامى اسماى به کار رفته در آن، دو بُعدى است و اسمى تک کرانه یا سه ضلعى در آن وجود ندارد. از این ویژگى به «مثانى» بودن سوره‏ى حمد تعبیر مى‏شود. جالب این است که نام‏هاى سوره‏ى حمد نیز تمامى دو بُعدى است؛ مانند: «أمّ الکتاب»، «أمّ القرآن»، «فاتحة الکتاب»، «فاتحة القرآن»، «سبع المثانی»، «حمد الأولى»، «حمد القصوى» و نیز اسم‏هایى که با آمدن یک طرف، سوى مقابل نیز به ذهن مى‏آید: «الشفاء»، «الأساس»، «السّلام»، «الشفاء»، «الکافیه»

«الوافیه»، «مناجاة»، «التفویض»، «الکنز»»، «النور»، «المسألة».

گفتیم «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» هم قوس نزول را بیان مى‏دارد و هم با «الرَّحِیم» بیانگر قوس صعود است.

براى دریافت عظمت سوره‏ى حمد مى‏توان به دو منبع تحقیقى به صورت جداگانه مراجعه داشت: یکى تحقیق بر نام‏هایى که براى این سوره گفته شده است و دیگرى تحقیق بر روایاتى که عظمت آن را بیان مى‏دارد.

مطالعه‏ى این دو منبع تحقیقى مسلم مى‏سازد سوره‏ى حمد سوره‏اى بسیار سنگین است. 

ریتم سوره حمد3

کسى که مى‏خواهد از سوره‏ى فاتحه قصد انشا داشته باشد و از آن شفا

---

بگیرد، باید نخست به ریتم آن توجه داشته باشد و درمان خود را بر پایه‏ى ریتم آن بنا نهد. براى مثال، این سوره در درمان ضعف اعصاب بسیار کارآمد است، ولى صرف خواندن آن، چنین اثرى ندارد و براى نتیجه ‏بخش بودن آن باید به ریتم سوره توجه داشت. چنان‏چه حتى اگر فردى کافر و ملحد با توجه به ریتم خاصى که در این سوره است، آن را بدون وضو و بدون آن که رو به قبله باشد و بدون آن که لازم باشد معناى آن را بداند و بدون آن که قصد قرآن بودن آن داشته باشد، از این سوره براى چند ماه استفاده‏ى درمانى ببرد، براى وى شفابخش است؛ چنان‏چه گویى براى درمان بیمارى عفونى و میکروبى، کپسول آموکسى سیلین استفاده مى‏ کند. 

ریتم سوره حمد2

موسیقى قرآن کریم و زبان ریتمیک آن در مراکز علمى، تحقیقى نشده و همانند بسیارى از دانش‏ه اى قرآنى دیگر مورد غفلت واقع شده است. قرآن کریم داراى موسیقى و زبان آهنگینى است که آهنگ آن از جنس ملکوت است. آهنگى که حتى دل‏هاى کوه ‏ها را به خشیت و فروتنى مى ‏برد. این آهنگ در سوره‏ى حمد بیش‏ترین ملکوت را دارد و از شاه‏کارهاى هنرى خداوند دانسته مى ‏شود. آهنگى که مى ‏تواند هر بیمارى غیر قابل درمانى را شفا و طراوت دهد. کسى که نتواند از این سوره شفا و بهبودى بگیرد، درمانى دیگر نمى ‏یابد؛

ریتم سوره حمد

ریتم نزولى این سوره(حمد) را نباید بریده بریده قرائت کرد؛ چرا که تمامى وصف است. این سیر را حق تعالى مى‏ آید و حقى است، براى همین است که قارى در آن نفس کم نمى‏ آورد ولى به «إِیَّاکَ» که مى ‏رسد نفس کم مى‏ آورد؛ زیرا امر خلقى مى‏شود و خداوند بنده‏ى خود را رها مى ‏سازد و

بنده باید صعود را با دوپاى خویش پیماید. ریتم «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» صعودى است و قرائت ‏گر آن چنان‏چه فراز یاد شده را به شتاب آورد، نفس کم مى ‏آورد و نیاز است به تأنى آورده شود تا بتواند خود را با صعوبت و سختى پیمایش آن هماهنگ سازد.

حمد مثانی وزبن ریتمیک2

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» براى خود ریتمى کامل دارد. سوره‏ى حمد نیز داراى ریتمى نزولى است که «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ. الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»است و ریتمى صعودى دارد که «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ. صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ» است و هر دو ریتم نیز در جاى خود تمام است و دو ریتم سوره‏ى حمد بیان‏گر آیه‏ى شریفه‏ى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» است. کسى که سوره‏ى فاتحه مى‏خواند چنان‏چه بخواهد ریتم آن را رعایت کند و معناى آن را ناقص نسازد باید نخست «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» را به قصد سوره‏ى حمد بیاورد و سپس «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ. الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را بگوید و سپس «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»که حرکت در سر بالایى است را با تأنى بیاورد و نفسى تازه کند آن‏گاه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ. صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ» را در ادامه‏ى آن بیاورد.

حمد مثانی وزبان ریتمیک قرآن1

حمد مثانى و زبان ریتمیک

مثانى بودن سوره‏ى حمد به آن ریتم و موسیقى موزونى مى‏ دهد که نمى‏ شود آن را خرق کرد و شکست و ضلع و بُعدى دیگر به آن داد. ما از زبان ریتمیک قرآن کریم و نواى هماهنگ موسیقى آن در کتاب هفت جلدى «فقه ‏نوشت غنا و موسیقى» به اختصار و اشاره، سخنى دقیق گفته ‏ایم. زبان ریتمیک قرآن کریم چنان دقیق، سنجیده و هماهنگ است که حتى نادیده گرفتن یک وقف به حرکت یا وصل به سکون، هماهنگى آن را از بین مى‏ برد. ریتم نیاز به حفظ وحدت دارد و همان ریتم است که وقف را در جایى ممنوع مى ‏کند. براى نمونه در سوره‏ى توحید باید پیوسته گفت: «لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوا أَحَدٌ» نه آن که به صورت شکسته گفت: «لَمْ یَلِدْ» «وَلَمْ یُولَدْ»«وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوا أَحَدٌ». نادیده گرفتن ریتم در این سوره همانند آن است که «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّه» این گونه ادا شود: «لاَ»«إِلَهَ»«إِلاَّ» «اللَّه»؛ چرا که اداى آن به گونه‏ى شکسته سبب

مى ‏شود قصد انشاى آن حاصل نشود. کسى مى ‏تواند در گفتن ذکر یا آیه قصد انشا داشته باشد که ریتم‏ شناسى بداند.

 

دوبعدی بودن سوره حمد2

سوره‏ى حمد و تمامى آیات آن دو بُعدى است: بُعد نخست سوره‏ى حمد چنین است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ. الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» که پیش از این گفتیم سیر نزول را بیان مى‏دارد و وصف حمد است و کرانه‏ى دوم آن چنین است: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ. صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»که سیر صعود است و براى همین است که «مثانى» و دوگانه است نه سه‏ گانه و بیش‏تر و در تفسیر این آیات شریفه، نباید این کرانه را بریده بریده ساخت. آیات کرانه‏ى نخست، تمامى وصف است و در آیات کرانه‏ى دوم، وصفى وجود ندارد. بُعد نخست، تمام حقى و بُعد دوم، خلقى است. کرانه‏ى نخست ازلى و ابدى است و تمام اسماى اولى و رئیسى خداوند آمده و از ازل تا قیامت را ـ هرچه باشد ـ براى خداوند ثابت مى ‏داند.

کرانه‏ى دوم آن سیر صعود است و براى همین است که در آن از حرکت، راه میانه و کمک گرفتن از خداوند براى بر شدن سخن به میان مى‏ آید و «مثانى» بودن به طور کامل بر آن هماهنگ است و نمى ‏شود «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را استقلال داد و آن را یک بُعد شمرد؛ هرچند مى ‏شود آن را معادشناسى دانست، ولى این نزول، امرى حقى است و نه خلقى، زیرا این امور خلقى است که صعود مى‏ یابد و امر حقى به تمامى نزولى است و براى همین است که در این میانه نیازى به آوردن رسالت نیست؛ زیرا خداوند براى کار خود به کسى نیازمند نیست و امر معاد در پى مبدء مى‏آید و نه در پایان آن و تنها با این توضیح است که مى‏شود سوره‏ى حمد را «مثانى» دانست. همین ترتیب در «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» نیز وجود دارد که تفسیر آن را در جلد دوم آوردیم.

دوبعدی بودن سوره حمد1

دو بعدى بودن سوره‏ى حمد

سوره مبارکه‏ى حمد «تنزیل» «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» است و براى

همین است که هم سیر نزول و هم سیر صعود در آن با چینشى خاص آمده و داراى دو کرانه است.

در کریمه‏ى: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم»، فراز: «بِسْمِ اللَّهِ» از حقیقت و ذات خداوند مى ‏فرماید و «الرَّحْمَن» آن سیر نزول و «الرَّحِیم» سیر صعود است. سوره‏ى حمد نیز که تنزیل آن است از «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ. الرَّحْمنِ الرَّحیمِ. مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» سیر نزول را بیان مى ‏دارد و ادامه‏ى آن: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ. صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»بیان‏گر سیر صعود است و این گونه است که این سوره همانند «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» تمام کلام است و با آن نیاز به سوره‏ اى دیگر نیست و سوره ‏هاى دیگر تفصیل آن دانسته مى ‏شود؛ یعنى دیگر سوره ‏هاى قرآن کریم به تمامى تنزیل سوره‏ى حمد است. البته درست است سوره‏ى حمد با اختصارى که دارد تمامى قرآن کریم است، ولى در میان سوره ‏هاى قرآن کریم این سوره‏ى بقره است که ایجاز حمد را به تفصیل مى‏ آورد و تفاوت این دو سوره به ایجاز و تفصیل است.

مثانی2

«مثانى» از «ثنى» به معناى دوگانگى (قابلیت تنوع‏ پذیرى و انعطاف) به همراه توجه و ارتباط کامل است به گونه ‏اى که ترتیب و ترتب در آن لحاظ مى‏ شود. براى تقریب ذهن مى ‏توان طرف خواب فرش را مثال آورد که هر یک در کنار دیگرى و در هم مى ‏نشیند و هر یکى دیگرى را باز مى‏ کند. از این گفته نباید به روش تفسیرى «یفسّر بعضها البعض» گریز زد، زیرا این انعطاف و توجه بر هم نشستن است و تفسیر آیه به خود آیه را تثبیت مى‏ کند. هر آیه‏ اى بیان‏گر خود هست و ریتم یا خوابى دارد که بر هم مى‏ نشیند و با به دست آوردن آن، مى‏ توان به تفسیر آیه راه برد. اولیاى الهى بر آیات الهى که تأمل دارند سمت خواب آیه را به دست مى‏ آورند و مثانىِ آیه و چینش آن را کشف مى ‏کنند. مثانى هر آیه در نُت واژگان آن موجود است و از نت‏هاى هر آیه مى‏توان آن را به دست آورد بدون آن که به لغت‏ شناسى نیاز داشته باشد. با توجه به آن چه گفته شد «مثانى» به معناى «جُفت» یا دوباره نیست. مثانى هیأت به هم پیوسته‏ى آیات است که به گونه ‏ى طبیعى، فطرى و ریاضى در کنار هم نشسته و چیدمان گرفته است و چیدمان آن نیز با توجه به نظم پدیده‏ هاى هستى و هماهنگ با آن است؛ زیرا این کتاب از حقایق و ربوبیات و هستى و تمامى پدیده‏ هاى آن مى ‏گوید و آن را بازتاب مى‏ دهد.