عرفان محبوبی1

اهل سلوک بر دو گروه عمده محبی (ناسوتی) و محبوبی (سماوی) می‌باشند. مقام قرب و انس هریک از اولیای الهی را بر اساس دعاها و خواسته‌هایی که دارند، می‌توان مورد شناسایی قرار داد؛ به این صورت که اولیای محبی، دارای خواسته و طمع می‌باشند و ارضی هستند و محبوبان، خواسته ناسوتی ندارند و حق را می‌طلبند و سماوی هستند؛ بر این پایه، هر یک از این گروه‌ها دارای سنخ سلوکی خاص می‌باشند.

سالکان ناسوت

سالکان محبی، خواسته‌های محدودِ ارضی دارند و در پی تامین خواسته خود تلاش می‌کنند و آن را می‌طلبند؛ از همین رو، «سالکان ناسوت» نامیده می‌شوند،. سالکان ناسوتی یا محبّی، به نیکو ساختن اخلاق و رفتار یا ارادت ورزیدن به یکی از اولیای الهی یا خدمت به خلق یا عبادت و ریاضت، بسنده می‌کنند و بُردی بیش از آن ندارند. اینان، خود بر دو گروه می‌باشند: سالکان مبتدی و سالکان مرید. سالکان مبتدی، غیر مریدانی هستند که زندگی سالم و سازگار با مردم را پی می‌گیرند. تفاوت آنان با افراد عادی این است که تمام همت افراد عادی متعلقات زندگی خودشان می‌باشد. سالکانِ مرید، کسانی هستند که از ارادت ورزیدن به یکی از اولیای الهی خرسند می‌باشند. برخی از اینان به استاد معنوی خویش دل می‌بندند و بر آن هستند تا در ظاهر، به وی مشابهت پیدا کنند؛ هرچند در خُلقیات و خَلقیات خویش محصور می‌باشند، اما ارادت آنان سبب می‌شود خودخواهی‌های خویش را کاهش دهند و کاستی‌ها و کمبودهای نفسانی خود را برطرف سازند. اینان سالکان متوسط می‌باشند. اگر بلایی بر این گروه وارد شود، به آن رضا نمی‌دهند و نسبت به عوامل بلا، اعتراض دارند.

عاشقانه

 باید باور داشت خدایی در بیرون هست که می توان با او سخن گفت و با او عاشقانه هم کلام شد و بارها و بارها خطاب به او عرض داشت: «إِیاک». کسی که بتواند مشکل توحید خود را حل نماید و آن را به باور خویش برساند و به آن ایمان آورد، در زمینهٔ دیگر معارف مشکلی ندارد. کسی که نماز خود را نه برای تلقین و تسکین نفس می گزارد بلکه در پی آن است خلوتی به دست آورد تا با خداوند به مناجات و راز و نیاز و نجوا بنشیند و او را نه از سر طمع به بهشت و نه از ترس جهنم کرنش کند، بلکه بندگی او وجودی باشد که از عبادت عاشقانه برتر است؛ چنان که مولا امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «إنّی وجدتک أهلاً للعبادة».

مردن دل

 آن‏چه سبب مردن دل مى‏شود و آدمى را از همنشینى با حضرت حق تنزل مى‏دهد و دل را به مزبله یا دست‏کم انبار ضایعات تبدیل مى‏کند، پرگویى و از همه چیز گفتن است. کم گفتن سبب مى‏شود، دل خلوتى بیابد و فراغت آن را داشته باشد که گَرد توهّم و مبهم ‏بینى را از دیده‏ى دل بشوید و قدرت درک، و نفوذ آگاهى و معرفت خود را ارتقا بخشد. کسى که دل پاک دارد، گرچه از حقایقى باخبر است و سخنان دقیق، شیرین و گواراى فراوانى از دریاى کمون خود صید مى‏کند، ولى بخشش آن ـ هرچند خوش باشد ـ در خور هر فرد نیست. دانا کسى است که خود را به کم ‏سخنى خو مى‏ دهد و آن را ملکه‏ى جان خویش مى‏ سازد؛ زیرا او نشستن با حق ‏تعالى را بر سخن گفتن با غیر، ترجیح مى ‏دهد و دست‏کم این است که جواهر پنهان دل خویش را بى‏ مورد آشکار نمى‏ سازد و خویش را در معرض خطر کمین دزدان بداندیش و حسودان خودخور قرار نمى‏ دهد

عشق به او

حق تعالی کلی نیست و از مفهوم و ماهیت بدور است و شخصیتی است که حقیقت تشخّص و شخص می باشد؛ اگرچه عاری از تعدّد و حد است. کسی را یارای دیدار وی در قیامت نیست و قیامت رشحه ای از جمال و جلال وجودش می باشد. حق تعالی کل کمال و کمال کل است و هر حقیقت و معنایی رشحهٔ ظهور و بروز اوست. قرب او و ظهور عشقش لذتی را ایجاد می‌کند که لذت بندگی و آزادی از هر غیر است و عاشق او فارغ از هر غیری می گردد. آنان که لذت حق را در کام می یابند، به چیزی جز حق کام نمی یابند و ناسوت را با صمت و سکوت، سیر می کنند و براحتی آن را طی می نمایند و چهرهٔ ناسوت، چهره‌ای از آن هزار چهرهٔ پری روست. 

حق تعالی

تنها حقیقتی که هستی عالم و آدم را فرا گرفته است و بی هر رنگ و رویی در هر ذره چهره می گشاید، جناب حضرت حق- تبارک و تعالی- است که کسی را یارای انکار آن نیست و پیش از هر انکاری اثبات آن تحقق دارد و کسی را توان تخلیهٔ خویش از آن جناب نمی باشد. حق، اثبات نمی خواهد؛ هرگونه سخن از اثبات حضرت حق ترنم کوتاه اندیشه و نوای بم عارفانهٔ دل می باشد؛ زیرا بداهت آن مجال هر گونه اثبات را از دل و دلیل ربوده است.

یک قدم

عارفی را پرسیدند از اینجا تا به نزد خدای منان چه مقدار راه است؟
فرمود: یک قدم.
گفتند: این یک قدم کدام است؟
فرمود: پا بگذار روی خودت .

"اعوذ بالله من نفسی

هوس وقفس4

مقرّب محبوبى از سادگى و همراهْ باورى جدایى ندارد. او حتى در محضر حق ‏تعالى هم که نشسته است، ساده و همراه‏ باور است و این سادگى به سبب سرخوشى و مستى از لطف حق ‏تعالى است. او چنان ساده است که در حضور حق، جز حق نمى ‏پاید، و از این و آن، گفت ‏وگو ندارد:

ساده نشستم به برت ز مستى

در پى تو دل شد و فکر کس نیست

 

او وقتى با حق به مغازله مى ‏نشیند، قربان او مى ‏رود و از اعطاى سر و جان ابایى ندارد؛ هرچند بدخواهى چون داروغه ‏ى ظلمت ‏گَرد، بر او خیرگى و دریدگى داشته باشد:

مى ‏دهم این سر به رهت، عزیزم!

ترس من از خیرگىِ عسس نیست

 

مقرّب محبوبى، نه تنها یک بار، که در هر آن و هر شأنِ خود، جانى به حق ‏تعالى مى ‏بازد و همواره، چون گل، آهنگ کوچ و نواى پرپر شدن دارد:

کشته ‏ى زلف تو به هر ظهورم

در دل من نغمه فقط جَرَس نیست

 

 

مقرب محبوبى جز حق‏ تعالى نمى‏ بیند و هر پدیده‏ اى را ـ هرچه باشد ـ پذیراست و او را راه پس فرستادن چیزى و «نه» گفتن به کسى نیست و در مقابلِ هر کسى، اُذُن و گوشى شنواست:

هرچه شد از سوى تو مى ‏پذیرم

بس نکن این تحفه، رهى به پس نیست

 

عشق مقرّب محبوبى، عشقى پاک و به ‏دور از طمع، و نابِ ناب است. چنین عشقى عین خیر و مرحمت بر تمامى پدیده ‏هاست و کم‏ترین جفایى بر کسى ندارد. اما آن که کم‏ترین تیرگى و آلودگى ‏اى داشته باشد، چون خرمگسىِ مزاحم، آزار دهنده است:

عشق من آسوده ز هر جفا شد

جان و دل، آلوده چو خرمگس نیست

 

هوس وقفس3

مقرّب محبوبى از سادگى و همراهْ باورى جدایى ندارد. او حتى در محضر حق ‏تعالى هم که نشسته است، ساده و همراه‏ باور است و این سادگى به سبب سرخوشى و مستى از لطف حق ‏تعالى است. او چنان ساده است که در حضور حق، جز حق نمى ‏پاید، و از این و آن، گفت ‏وگو ندارد:

ساده نشستم به برت ز مستى

در پى تو دل شد و فکر کس نیست

 

او وقتى با حق به مغازله مى ‏نشیند، قربان او مى ‏رود و از اعطاى سر و جان ابایى ندارد؛ هرچند بدخواهى چون داروغه ‏ى ظلمت ‏گَرد، بر او خیرگى و دریدگى داشته باشد:

مى ‏دهم این سر به رهت، عزیزم!

ترس من از خیرگىِ عسس نیست

 

مقرّب محبوبى، نه تنها یک بار، که در هر آن و هر شأنِ خود، جانى به حق ‏تعالى مى ‏بازد و همواره، چون گل، آهنگ کوچ و نواى پرپر شدن دارد:

کشته ‏ى زلف تو به هر ظهورم

در دل من نغمه فقط جَرَس نیست

 

 

مقرب محبوبى جز حق‏ تعالى نمى‏ بیند و هر پدیده‏ اى را ـ هرچه باشد ـ پذیراست و او را راه پس فرستادن چیزى و «نه» گفتن به کسى نیست و در مقابلِ هر کسى، اُذُن و گوشى شنواست:

هرچه شد از سوى تو مى ‏پذیرم

بس نکن این تحفه، رهى به پس نیست

 

هوس وقفس2

شرح غزل:

غزل «هوس و قفس» غزل غم ‏انگیزى است که مناسبِ دستگاه شوشترى مى ‏باشد. این غزل بر عشق پاک و دور از هوس مقرّبان محبوبى تأکید دارد و خاطرنشان مى ‏شود هر هوسى قفسى است که عاشق را در خود زندانى مى ‏دارد:

 

عـاشقم و عشق من از هوس نیست

مـرغ دل من به پىِ قفس نیست

 

هوس در کسى است که نفس دارد و خودِ خَلقى هست. هوس‏هاس نفسانى، از مهم‏ترین برانگیزنده‏هاى توهّم و خیال در آدمى است که او را اسیر و محصور در زندان تنگ تخیلات و توهمات مى ‏سازد. هوس بر بیش‏تر افراد آدمى چیره است. هوس حتى مى‏ تواند شکل امور معنوى و قدسى به خویش بگیرد و به امور مادى نیز منحصر نمى‏ گردد. کسى مى‏ تواند از هوس، با مراتب مختلفى که دارد، رهایى داشته باشد که حق‏ تعالى تمامى شریان ‏هاى ظهورى او را پر کرده باشد و چیزى جز حق در او نباشد. او حتى باید در پیشینه ‏ى خود نیز حقانى باشد و مهر طهارت و پاکى از ازل بر او خورده باشد؛ وگرنه هیچ همتِ اکتسابى و ریاضتى نمى‏ تواند به تلاش خود، بر تخیل و توهم خویش غالب آید؛ هرچند از قدّیسان روزگار و مؤمنان عقل ‏گرایى باشد که در تعقل و خردورزى، از سرآمدان است:

شـد ز ازل، عشـق تو بـر من عیان

کـار دل و همـت این نفـس نیست

 

هوس وقفس1

هوس و قفس

در دستگاه شوشترى و گوشه‏ى حزین مناسب است

وزن عروضى: مفتعلن مفتعلن فاعلن

فاعلتن فاعلتن فاعلن

ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

بحر: سریع مسدس مطوى مکشوف

متن غزل:

عاشقم و عشق من از هوس نیست	مرغ دل من به پىِ قفس نیست
شد ز ازل، عشق تو بر من عیان	کار دل و همت این نفس نیست
رونق عشقم شده از جمالت	عشق رخت بر دل و دیده بس نیست
زخمه بسى خورده ‏ام از نگاهت	چون که دل من به پى قبس نیست

 

ساده نشستم به برت ز مستى	در پى تو دل شد و فکر کس نیست
مى‏دهم این سر به رهت، عزیزم!	ترس من از خیرگى عسس نیست
کشته‏ ى زلف تو به هر ظهورم	در دل من نغمه فقط جرس نیست
هرچه شد از سوى تو مى‏پذیرم	بس نکن این تحفه، رهى به پس نیست
عشق من آسوده ز هر جفا شد	جان و دل آلوده به خرمگس نیست
دل ز سر چهره کشیده پرده	بى‏ خبر از تو جمله ناس و نس نیست
گفت دلم بر من مست، «حق» بس است	جان من آشفته ز هر دنس نیست
عشق نکو پاک ز آلایش است	جان و دلش بسته به خار و خس نیست