سیر محبوبان3

اگر سالک محبى به استادى محب برسد، باید خود را براى سختى‏ ها آماده کند، اما استاد محبوبى ـ اگر وى را شایسته و قابل ببیند ـ به ‏آسانى عطا مى‏ کند و چنان‏چه زمینه و قابل مشکل داشته باشد، هیچ اعطاى غیر مناسبى از آن‏ها سر نمى ‏زند.

محبوبان براى یافته ‏هاى خود تلاشى نداشته‏ اند. اولیاى محبوبى خدااز باب «وَأَنْ لَیْسَ لِلاْءِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى»⁽¹⁾ رشد نکرده ‏اند. آنان تمامى کمالات و معارف خود را پیش از تولد و گام نهادن بر ناسوت داشته‏ اند.  اولیاى کمّل و حضرات چهارده معصوم علیهم‏السلام جملگى از مفرَدون و محبوبان هستند. آنان داراى خلقت نورى هستند. فصل نورى ایشان تمامى کمالات را پیش از ناسوت، ملکوت و عالم مثال نزولى، عالم ذر، عالم عقول و ارواح و فیض منبسط و پیش از اسما و صفات داشته است. آنان کسانى هستند که بلا را شیرین مى ‏بینند؛ برخلاف محبان که با سختى راه مى ‏روند و مشقت‏هاى مسیر را به خود نسبت مى ‏دهند. محبوبان تیغ تیز شقى ‏ترین انسان‏ها را فوز و رستگارى مى ‏بینند و این روحى است که به آنان به صورت اعطایى داده‏ اند. چرایى و چگونگى این امر را در کتاب «خداانکارى و اصول الحاد با نقد و تحلیل» توضیح داده و گفته‏ ایم چرا براى نمونه زمینى که براى بناى ساختمان انتخاب شده است جایى براى پذیرایى در نظر گرفته مى‏شود و جاى دیگر آن براى سرویس بهداشتى. تمام حکمت را باید ملاحظه کرد تا به چرایى این امر پى برد. در آن صورت فهمیده مى ‏شود که گندم باید از گندم بروید و جو ز جو! محبوبان در آیه‏ى مبارکه‏ى تطهیر معرفى شده‏ اند: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»⁽²⁾. «إِنَّمَا» براى حصر است و انحصار

---

1. نجم / 39.

2. احزاب / 33.

اراده‏ى خداوند طهارت ذاتى اهل بیت علیهم‏السلام را مى‏ رساند. 

سیر محبوبان2

 در سلوک، تنها اینان هستند که به منزل چهارم راه مى‏ یابند و با دست حق براى دستگیرى از مردمان مى ‏آیند. اولیاى کمّل در این گروه مى‏ باشند و نه از محبّان که معرفت و قرب را با زحمت مى‏گیرند. آنان تا خداوند را از غیر جدا کنند هیهات است و بسیار زور ریاضت و فشارِ سختى مى‏برد. آنان باید گریه کنند، بسوزند، اشک و آه و غصه داشته باشند تا شاید موقع پیرى، بسان حضرت ابراهیم علیه‏السلام به امامت رسند: «وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاما»⁽¹⁾، امّا محبوبى، به یک اشاره و جذب خداوند، خداوند را از غیر جدا مى‏کند بدون آن که زحمت و سختى بر وى وارد شود. وى از آنانى است که خداوند ایشان را براى خود آفریده است و آنان را تنها نموده است. تنهایى و غربتى که خود هنگامه و عالمى دارد. آنان داراى غربت ذاتى هستند و گاه غربت عرضى نیز بر آن افزوده مى‏ شود. برخلاف محبان که بعد از مدتى سلوک، در راه غریب مى‏ شوند. خداوند گاه به کسى عنایت خاص و ویژه دارد که او را تنها مى ‏کند. از عنایات خداوند که در قالب مصیبت، شکست، فقر، تنهایى و غربت است نباید غافل بود تا چه رسد به آن که کسى بر اثر سستى همت و نادانى و مستى خواب از آن بیزار باشد. محبوبان و مفردان از نطفه، تنها

---

1. بقره / 124.

هستند و کسى نمى ‏تواند داعیه‏ى مسابقه با آن‏ها داشته باشد، وگرنه مأیوس و گمراه مى‏ شود و کار وى به شکست مى‏انجامد؛ چرا که این خداوند است که پشت محبوبان قرار دارد و آنان از ناحیه‏ى اوست که برگزیده شده ‏اند. اولیاى کمّلى که بلاکش عالم‏اند و دم از محنت و بلا مى‏ کشند و دمار از روزگارِ درد در مى ‏آورند. کسانى که هر گوشه‏ى دلشان هزار شکن در شکن است. اگر تمامى عالم و آدم هم حرکت کنند، کسى به آنان نمى‏ رسد و آن‏ها همواره از خداوند پر شده ‏اند و براى همین از پیشى‏ گرفتگان هستند. کسى که در سلوک استادى مفرَد و محبوبى بیابد سلوک با تمامى سختى‏ هایى که دارد براى وى مشکل نیست و استاد کارآزموده‏ى محبوبى، وى را در تمامى مشکلات به تعادل مى ‏کشد، اما اگر استاد از محبان باشد، چون خود به سختى پیدا کرده است، شاگرد را زجرکش مى ‏کند تا گزاره ‏اى را به او بیاموزد و گامى را براى رفتن به وى نشان دهد. محبوبان معرفت را آسان و ارزان به دست آورده‏ اند و ارزان هم خرج مى‏ کنند، ولى نمى ‏گذارند به کسى آسیب و آفتى وارد شود. 

سیر محبوبان

سیر محبوبان

محبوبان وقتى به خدا مى ‏رسند سرعت ندارند، خلق در راه و پشت سر آن‏ها هستند و نیز آنان با حق هستند و دیگر جایى ندارند که لازم باشدبدوند! آنان نه هم‏چون خلق مشکل دارند که لازم باشد بدوند و کسى از پدیده ‏ها نمى ‏تواند از آنان پیشى گیرد، و نه از حق تعالى دور هستند تا لازم باشد براى وصول به او سرعت بگیرند: «لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ»⁽¹⁾. آرامش حق در قیامت و در دنیا، چهره‏ى اولیاى خداست. غیر از اولیاى خدا هیچ کس آرامش ندارد و همه مضطرب هستند و از استرس و تنیدگى رهایى ندارند. این مؤمن است که ایمن است و مأمنى براى پناه دارد و در ایمان خود آرام مى ‏گیرد.

شارح مى ‏گوید «المفردون» را مى‏توان به هر دو لحاظ فاعلى و مفعولى خواند. بر اساس لحاظ فاعلى آن که به کسر راء است مفرِدان کسانى هستند که خدا را از غیر جدا کرده و تنها او را برگزیده ‏اند، ولى معناى مفعولى آن این است که مفرَدان کسانى هستند که خداوند آنان را جدا و تنها کرده است. بنا بر این صورت معناى روایت بسیار بلند مى ‏شود؛ زیرا معنا چنین است: سیر کنید اما آن کسانى که خداوند ایشان را برگزیده و جدا کرده است پیشى گرفته ‏اند. اینان کسانى نیستند که خود سیر داشته و تنها شده ‏اند، بلکه این خداوند است که آنان را سیر داده و تنها ساخته است. با این توضیح به دست مى‏ آید در روایت یاد شده دو احتمال معنایى وجود ندارد و تنها لحاظ مفعولى آن که به فتح راء است با عبارت بعد سازگار مى ‏باشد و معنا مى ‏یابد. ما چنین کسانى را «محبوبان» مى ‏خوانیم. خداوند آنان را در سیر، حرکت، ظهور و وصول تنها کرده و

---

1. غافر / 16.

قیامتشان را در بدایتشان قرار داده است. اینان هستند که مصطفى، مرتضى و مجتبى مى ‏باشند. کسانى که هنوز به دنیا نیامده بودند که خداوند آنان را برگزید و آنان هستند که از همه پیشى گرفته ‏اند.

عارف محبوبی

 سالک هیچ ذره ‏اى از عالَم را فداى خود نمى ‏کند و چیزى را براى خود نمى ‏خواهد و دیگران را در اختیار خود نمى ‏گیرد و از وسایل آنان استفاده ‏اى نمى ‏برد. این گزاره اصل بسیار مهم در سلوک است که از اهمیت والایى برخوردار است. این اصل مى‏گوید سالک باید نسبت به تمامى پدیده‏ها انس، دوستى و شفقت داشته باشد و با آنان عشق نماید. نحوه‏ ى عشق ‏ورزى با آنان نیز به این است که براى آنان نصیحت و توصیه‏ى به خیر داشته باشد: «وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ»⁽¹⁾. امر به معروف و نهى از منکر نیز که یکى از تکالیف الهى است داراى شفقت و مهرورزى است و ولایتى است که اشفاق را با خود دارد. براى همین است که مرحله‏ى نخست آن با نصحیت شروع مى‏ شود بدون این که در آن لحاظ سن مطرح باشد؛ چرا که بزرگ‏ترها به ‏ویژه بزرگانى که به سبب پیچیدگى راهى که مى ‏روند گویى بر لبه‏ى دیوار بلند ایستاده‏ اند، بیش‏تر نیاز به هشدار دارند و نصیحت به آنان بى ‏ادبى نیست!

عارف بی طمع

عارف آن است که تمامى شراشر او سلام و شیرین گشته است. نه در پى عِوض و مطامع دنیوى است و نه غرض مى‏ شناسد که بهره ‏هاى اخروى است، بلکه او مى ‏تواند به بلندایى رسد که از خداوند نه این که فقط خدا بخواهد، بلکه خدا را هم نمى‏ خواهد و چنین نیست که اگر به مقام خدایى رسد هوس کند جاى او بنشیند و خدایى کند. او طمع را به کلى از دل برکنده است و خدا را فقط از آن جهت که خداى اوست و وى را دوست دارد مى‏ خواهد، بدون این که هیچ عَرضى، گفته ‏اى و پیشنهادى داشته باشد و بدون این که خواستن او هدف و غرض داشته باشد. عاشق در عشق ناب، پاک و بى‏ طمع هدف ندارد. او حتى هدف سخن گفتن با

معشوق هم ندارد و مانند حضرت موسى علیه‏السلام نیست که در پاسخ سؤال «وَمَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَى»(1) بگوید: «قَالَ هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآَرِبُ أُخْرَى»(2) و هوس درازگویى با معشوق داشته باشد. بله او سلامى را به سلامى پاسخ مى‏ دهد و تمام. کسى که بند طمع را نبریده هنوز در راه است. او تنها براى امتثال امر کارپردازى دارد آن هم براى وجه اللّه و از سر عشق و نه از سر اجبار و البته چنین کسى بى‏ وجه است؛ چرا که او در ذات بدون تعین و بدون اسم و رسم قرار دارد. بدایت چنین سالکى را از نحوه‏ى ارتباط او با مردم مى ‏توان به دست آورد و محک باب معرفت را باید «مردم» و «ناس» دانست. اگر سالک عارف شود و براى نمونه آقا امام زمان (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) یا شخص حضرت حق را زیارت کرد، از او چه مى‏خواهد و بر آن است تا با خداوند چه کند؟ وى در وصول خود، با خداوند همان مواجهه را خواهد داشت که امروز با مردم و با همسر و فرزند و با پدر و مادر و با خواهر و برادر و با هم شاگردى و رفیق خود دارد. 

مقام عصمت

مقام عصمت نزدیک‏ترین راه است و سند آن هم محکم است و روش هدایتى آنان نیز ایصال خواهان به مقصود است و نه صرف ارایه‏ ى طریق. هم ‏اینک حضرت اباصالح المهدى (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) از یاران صدیق دستگیرى دارند. راه آنان هم روشن است و هیچ عارف و مرشدى نیز سندى محکم‏تر از حضرات ائمه‏ ى معصومین علیهم‏السلام ندارد. ما در عرفانهیچ جایى براى انواع شاه‏ ها نمى ‏شناسیم و وادى عشق، هیچ سلطانى ندارد، بلکه عشق تمام انس و لطف است. بسیارى از حکایت‏ هایى که براى عارفان در دست است حتى براى عارفان شهره‏ى معاصر ساختگى و تصنعى است و واقعیتى ندارد؛ هرچند خود آنان شریف، بزرگ و مؤمن بوده ‏اند، امّا این حکایات و تذکره‏ ها نه سند دارد و نه دلیل مى ‏شود و ساخته و پرداخته‏ ى شاگردان افراط گر یا معاندان عرفان است بدون آن که در نقل آن قانونمند و روشمند عمل کرده باشند. راه عرفان شیعى و معنویت ولایى بیّن و آشکار است. ما دویست و شصت سال معلم معصوم داشته ‏ایم و این همه ما را از غیر بى‏ نیاز و راه وصل را از ابتدا تا به انتها یقینى ساخته و با در دست داشتن چنین پیشینه‏ اى، برگزیدن راهى دیگر، از عقلانیّت به‏ دور است.

محبوبان 3

از علل ازدواج‏ هاى متعدد حضرت رسول اکرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله همین نکته است. آن حضرت در بلندایى با سرعتى نامتناهى در حال حرکت بوده است و بازگشت وى بدون سخن گفتن با برخى زنان و صدا زدن او ممکن نمى‏ گردیده است. این تخته سنگ سنگین که به دوزخ چسبیده است مى ‏تواند آن بلندپروازترین روح را به بام بدن باز گرداند. آنان که ثقل و

---

1. مکیال المکارم، ج 2، ص 295.

سنگینى مضاعفى در جان خود دارند. در واقع پیامبر اکرم صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله به دوزخ چسبیده است که بالا نمى ‏رود. امّا همسر مؤمنى مانند حضرت خدیجه علیهاالسلام جنتى است که سخن گفتن با او سبب بر شدن و عروج مى ‏گردد. تنظیم عروج‏ها و نزول‏ها در عرفان بسیار مهم است. آنان که اوج گرفته ‏اند ثقل ناسوت نمى ‏تواند آنان را زمین ‏گیر کند، بلکه کنترل سرعت، سخت مى‏ شود و در آن فضا نیاز به بازدارنده ‏هایى است که بتواند چنان سرعت سرسام‏ آورى را مهار کند. در آن فضا روح سالک با ارواح عالم و با پدیده ‏هاى جبروتى و ملکوتى به محاصره در مى ‏آید و آن ارواح و پدیده ‏ها تاب و توان را از او مى ‏گیرند به گونه ‏اى که دیگر میلى براى پایین آمدن در او نمى ‏ماند؛ همان‏طور که انسان در فراتر از جو دچار بى ‏وزنى مى‏ شود. کسى که در آن عوالم قرار مى ‏گیرد در صورتى که مربى کارآزموده نداشته باشد در ناسوت خود دچار مشکل مى‏ شود، یعنى نمى‏ تواند در آن بماند، به عکس افراد عادى که در ناسوت مانده و زمین‏ گیر شده ‏اند و نمى ‏توانند از آن فراتر روند. هواپیمایى که پرواز مى‏ کند باید بتواند به زمین نشیند وگرنه با تمام کردن سوخت، سقوط آن حتمى است.

کمال سلوک به سبک‏بارى آن است و اگر کمالى مانند علم و معرفت در سلوک ثقل آورد، مانع کمال است. کمالى که ثقل آورد، کمال نیست. اگر معرفتى انسان را سنگین ‏تر کند به ثقلِ ناسوت گرفتار آمده، نه آن که سیر و سلوکى داشته است. اولیاى خدا روز به روز سبک‏تر مى‏ شوند. حقیقت اسلام به معرفت است و عمل ظهور معرفت دانسته مى‏ شود. معرفت اصل در دیانت است و کسى که شناخت کافى از مسیر سلوک و منازل و پیش ‏آمدها و آسیب ‏ها و خطرات و راه برون ‏رفت از آن‏ها نداشته و زیر نظرمربى کارآزموده نباشد در این مسیر مشکل پیدا مى‏ کند. این گونه است که حتى عارفى سترگ هم‏چون خواجه‏ى انصارى و عالمى بزرگ هم‏چون شارح کاشانى در تبیین نحوه‏ى برون‏ رفت از منزلى به منزل دیگر دچار اشتباه مى ‏باشند. مشکل این بزرگان آن بوده است که استادى کارآزموده نداشته ‏اند. نمى‏ توان بدون استاد بود و نمى ‏شود هر کسى را به استادى گرفت. نه مى‏ شود خودآموز سلوک کرد و نه مى‏ شود با خواندن هر کتابى سلوک داشت؛ مگر این که استادى ماهر و راه‏ رفته داشت که در آن صورت، شاگرد قدرتى مى‏ یابد که هر کتابى را مى‏ تواند نقد کند، از این رو خواندن هیچ کتابى براى او ضرر ندارد. کسى که استاد ندارد حتى اگر سخت‏ ترین کتاب‏هاى معرفت را نیز بخواند، راه به جایى نمى‏ برد و جز سرگرمى عایدى نمى‏ یابد. این استاد است که نحوه‏ى عاشقى را به شاگرد مى‏ آموزد:

عاشقى را باید از پروانه عاشق یاد گیرد

هرکه حرفى یاد گیرد باید از استاد گیرد

امام حسین (ع) ولی بی طمع الهی

در عشق بى‏ طمع مى ‏شود خود را دوست داشت امّا از خود چیزى نخواست و مى‏ شود مردم را دوست داشت و از آن‏ها طلب‏کار نبود و مى ‏شود خدا را دوست داشت براى خود عشق، امّا این که او چیزى عنایت مى‏ کند، بحثى دیگر است و بنده در کار مولاى خود اختیارى ندارد که به او فرمان دهد و امر و نهى کند. کسى که طمع در وجود اوست به هیچ وجه نمى ‏شود که عاشق شود. این که مى ‏گویند حتى نمک غذاى خود را از من بخواهید براى افراد عادى و ضعیف است که با پیشامد کاستى و ابتلایى، رفع آن را مى‏ خواهند نه براى عاشقانى که ریختن خویشتن خویش را بازى عشق یافته ‏اند. کسى که طمع از او برداشته مى ‏شود حتى سلام طمعى به اولیاى خدا ندارد. چنین کسى اگر به زیارت حضرت امام عصر (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) نایل گردد و حضرت بفرماید از من چه مى‏ خواهى، وى مى‏ گوید: وجود نازنین شما را به عشق! او بى ‏هوسِ بى هوس است؛ براى همین است که چیزى نمى‏ تواند در مسیر عشق اومانع شود و وى در عشق خود برش ندارد. چنین عشقى انقطاع ندارد و چنین عاشقى حتى اگر به جهنم برده شود فریاد: «إنّى أحبک»⁽¹⁾ سر مى ‏دهد. این هوس و شهوت است که برش دارد و خستگى مى‏آورد و گاه حتى سبب نفرت مى‏شود. کسى که مى‏خواهد حظّ ببرد و در پى خوشامدهاى نفسانى است و از ضرر مى‏ گریزد و حساب و کتاب و عقل پخته براى ملاحظه‏ کارى و احتیاط دارد و در پى فنون و کسب فلوس است از هوس یا شهوت فراتر نمى‏ رود و علایق آن با باز و بسته شدن شیر شهوت است که وصل و قهرهاى لحظه ‏اى و آنى مى ‏آورد. البته کسى که طمع ندارد ولىّ خداست و چون عشق باید بدون طمع باشد؛ پس عشق حقیقى و خالص فقط در شأن اولیاى خداست و بس. عشق تنها در واصلان به توحید ذاتى و اهل ولایت است و غیر آنان نمى ‏شود که جایى بى ‏وفایى نکنند و به طمعى، جدا نشوند.

محبوبان2

کسى که سالک محبّى است باید به عارف محبوبى مراجعه نماید تا بتواند سلوکى کوتاه و سریع داشته باشد وگرنه پیروى محب از محب در اشک و آهى خلاصه مى‏ شود. سالک محب با مستى و عشقى که از عارف محبوبى مى ‏گیرد مسیر خود را کوتاه مى ‏نماید و به حرکت خویش سرعت مى ‏دهد. پیروى محب از محب، مستى و بى ‏هوشى نمى ‏آورد و چندان راه ‏انداز نیست. این محبوبان هستند که مى ‏توانند سِمَت هدایت و مربى‏ گرى محبان را داشته باشند. بر این اساس، اولین اصلى که سالک محبى باید در پى تحقق آن باشد این است که چراغ به دست در جست‏وجوى محبوبان باشد و با یافت یکى از آنان، وجود گرانقدر و نادر وى را عزیز بدارد و صحبت او را مغتنم شمرد و به خدمت او درآید تا روزى که صبح دولتش بدمد. سلوک‏هاى محبى به ویژه اگر آلوده به سلایق فردى و شخصى و انواع جهالت‏ها باشد راه به جایى نمى‏ برد و تنها تضییع عمر و آسیب‏هاى جدى روحى به فرد و خانواده را در پى دارد.

اولیاى محبوبى عاشق تمامى افراد جامعه و دستگیر آن‏ها هستند. همان افرادى که با قساوت تمام، یا تیغ بر حنجر آنان مى‏ گذارند و یا طناب دار به گردن آنان مى ‏آویزند و یا آنان را بى ‏دار، ترور مى ‏کنند. «البلاء للولاء» این جهت را نیز در بر دارد. آنان به همه عشق دارند اما همین افرادى که گرماى کانون عشق دل محبوبان را با نهاد خود حس مى ‏کنند ایشان را غرقه‏ى آزارها و اذیت ‏هاى خود مى ‏سازند.

باید مواظب بود که مبادا اولیایى از محبوبان در کنار ما باشد و ما به دست خود او را آزار دهیم و وى را دوره نماییم براى خنده و دست بیندازیم براى مضحکه و لودگى کنیم براى مسخره و بدتر از آن حقد و کینه‏ى وى به دل بگیریم از سر عناد، و با او دشمنى کنیم به خاطر تضاد، در حالى که او همواره محبت مى ‏نماید و با دیده‏ى عشق مى ‏نگرد و با مهر سخن مى‏ گوید و با عطوفت توجه و التفات دارد. سالک محب باید بسیاراهل توجه باشد. اگر محبى در مقام تعلیم و تربیت شاگرد برآید تا چیزى به او آموزش دهد و تربیتى در او ایجاد کند وى را لقمه لقمه مى‏کند. وانگهى تربیت وى آزمون و تجربه‏اى است که خطا هم دارد. تربیتى که نتیجه‏ى آن نیز احتمالى است و شاید بشود یا نشود. آنان بسیار مى‏شود که شاگرد را به جاى انبساط، به قبض و انقباض مى‏کشانند. این در حالى است که استادان محبوبى همواره در پى آن هستند تا شاگرد خود را از قبض درآورند و به بسط و انبساط کشانند.

محبوبان

محبوبان دریا دریا معرفت دارند و حتى کم‏تر از نمى از یک قطره از دریا دریا وجود آنان آشکار نمى‏ شود. براى همین است که گفته مى‏ شود امام عصر (عجل اللّه‏ تعالى فرجه الشریف) با دینى جدید و نو مى ‏آیند. دینى که برگرفته از رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله است اما فضا براى طرح و ارایه‏ى آن در گذشته و در زمان حضور حضرات معصومین علیهم‏السلام آماده نبوده است تا زمان ظهور که فضاى اندیشارى مردم به گونه ‏اى رشد مى‏ یابد که مى ‏توان آن دانش‏ها و معارف را تبیین کرد.